Stress is een vorm van spanning die in het lichaam van mensen, dieren of planten optreedt als reactie op externe prikkels en die gevolgd wordt door een bepaald patroon van fysiologische reacties.

Soms wordt de term stress gebruikt als aanduiding van een bepaalde situatie of prikkel. Maar soms wordt onder stress ook de psychische, fysiologische en chemische veranderingen verstaan, die juist hiervan het gevolg zijn. Om verwarring tussen beide definities te voorkomen, maakt men daarom wel onderscheid tussen een stressor (de conditie die stress veroorzaakt), en de stressrespons (de reactie op de stressor). Het woord stress duidt dan op het proces dat een gevolg is van de stressor, en tegelijk aanleiding is voor de stressrespons. In de laatste zin wordt stress in dit artikel ook opgevat.

In een ruime omschrijving kan ook een plezierige situatie die spanning oproept, zoals de huwelijksdag of op vakantie gaan, als stress worden gevoeld. Ook is er positieve stress als men zich geestelijk en lichamelijk voorbereidt op een wedstrijd, een bijzondere prestatie op het werk enzovoort. Na enige tijd verdwijnt deze spanning weer en keert het lichaam terug in een toestand van rust. Als stress niet in het belang van een persoon is en als een nare gebeurtenis wordt ervaren, spreken we van negatieve stress. Vast staat dat vooral de negatieve spanningen een gevaar vormen voor de gezondheid, omdat zij de grootste en meer langdurige effecten hebben op het centrale en autonome zenuwstelsel.

Stressoren
Er is veel experimenteel onderzoek gedaan naar stimulus- of omgevingscondities die een negatief effect hebben op cognitieve prestaties. Enkele bekende voorbeelden zijn;

• bepaalde geluiden, lawaai
• gebrek aan slaap
• te veel informatie
• te veel prikkels ontvangen
• bepaalde drugs zoals alcohol en een hoge omgevingstemperatuur (hitte).

Men noemt dit ook wel het stimulusmodel van stress. Het model staat het dichtst bij de oorspronkelijke natuurkundige betekenis van stress als een kracht die op een lichaam inwerkt. Critici van het stimulusmodel van stress hebben naar voren gebracht dat stress niet louter een functie is van de objectieve gebeurtenissen om ons heen, maar ook van de interne beleving en subjectieve factoren zoals het wel of niet kunnen controleren van de lawaaibron, ergernis e.d. Desondanks lijkt het toch mogelijk om condities te vinden die voor de meeste mensen als stressvol worden ervaren.

Stress en werkdruk
Zo blijkt langdurige mentale inspanning en werkdruk op den duur tot stress te leiden. Het inlassen van rustperiodes kan daarbij stress voorkomen. Mensen kunnen echter heel verschillend reageren op een verhoogde werkdruk. Zo is de een goed bestand tegen een hoge werkdruk en de ander niet.

Stress en emoties
Stressoren in het emotionele vlak zijn meestal negatieve prikkels of situaties die sterke emoties zoals angst, verdriet of woede oproepen. Voorbeelden hiervan zijn;

• straf
• dreiging van gevaar
• ontslag op het werk
• niet kunnen voldoen aan een bepaalde eis
• het verlies van een geliefde

Kortom situaties die de basisbehoeften van de mens als: veiligheid, gezondheid, liefde en middelen van bestaan in gevaar brengen.

Stress en urbanisatie
Gedrags- en psychiatrische stoornissen komen vaker voor bij bewoners van grote steden dan die van het platteland. Het is nog onduidelijk of dit een gevolg is van sociale of milieufactoren of de verhoogde stress van het jachtige stadsleven, dan wel van een selectie-effect. Zo zou de stad meer labiele mensen kunnen aantrekken dan het platteland. Stadsbewoners vertonen bovendien in een onplezierig stressexperiment een hogere activatie van hersengebieden dan plattelandsmensen. Dit waren vooral gebieden die met emotionele verwerking van negatieve stress zijn geassocieerd, zoals de amygdala en cortex cingularis anterior.

Fysiologie
Stress gaat gepaard met een verhoogde fysiologische activiteit, of arousal. De fysiologische reactie op stressprikkels wordt gezien als een noodreactie (emergency reaction) van het organisme om het hoofd te kunnen bieden aan bedreigende situaties. Men spreekt ook wel van een ‘vecht- of vluchtreactie’. De stressrespons komt via twee verschillende zenuwbanen tot stand. Er is een snelle reactie van het autonome zenuwstelsel, en een langzamere reactie die tot stand komt via de baan hypothalamus-hypofyse-bijnierschors. De snelle reactie berust op activiteit van het sympathische zenuwstelsel, die zorgt voor het vrijmaken van adrenaline en noradrenaline in de bloedbaan door het bijniermerg. In de tweede en langzamer route spelen drie stoffen een rol. De stressprikkel bereikt de hypothalamus. Deze produceert een peptide, CRH geheten. Dit stimuleert de voorkwab van de hypofyse tot productie van het hormoon ACTH, dat op zijn beurt de bijnierschors stimuleert tot productie van corticosteroïden waaronder het stresshormoon cortisol. Afscheiding van cortisol in de bloedbaan leidt tot een verhoging van het bloedsuikergehalte (glucosespiegel) en verhoogt het metabolisme. Het remt ten slotte via terugkoppeling weer de cellen in de hypothalamus die de stressreactie veroorzaakten. Cortisol wordt gezien als een stof die het lichaam helpt om energie te mobiliseren, waardoor men beter opgewassen is tegen bedreigende situaties. Het stressniveau (gehalte van noradrenaline en adrenaline) kan achteraf worden bepaald via het bloedplasma of urine.

Stress en hersenen
Affectieve prikkels die stress veroorzaken worden eerst in onze hersenen verwerkt. Daar vindt de primaire evaluatie van de prikkel plaats: is een gebeurtenis positief of negatief c.q. prettig of bedreigend? Stressvolle gebeurtenissen activeren vervolgens via de hypothalamus allerlei endocriene reacties. De vrijkomende stresshormonen en neurotransmitters hebben niet alleen een effect op de perifeer lichamelijke processen, maar koppelen ook weer terug naar de hersenen, die hierdoor in een toestand van verhoogde arousal komen te verkeren. Bij het laatste blijken vooral de snellere noradrenerge banen die komen van de locus caeruleus van belang te zijn. Dit maakt snelle reacties op gebeurtenissen in de omgeving mogelijk, maar gaat tegelijkertijd ten koste van overdacht handelen. Andere gevolgen zijn een aanscherping van de zintuigfuncties en het verbeteren van het geheugen voor gebeurtenissen die de stressreactie hebben uitgelokt. Stress leidt in de hersenen ook tot een reconfiguratie van grootschalige netwerken. Dit komt onder meer tot uiting in een betere informatie-uitwisseling tussen hersengebieden die de autonome-endocriene reacties aansturen (zoals het limbisch systeem) en gebieden die de aandacht en oriëntatiefuncties reguleren (de posterieure en frontale hersengebieden).

Verloop
Fysiologische reacties op stress blijken volgens een vast patroon te verlopen, dat door de endocrinoloog Hans Selye het General Adaptation Syndrome is genoemd. Er spelen hierbij drie fasen een rol. Dit zijn achtereenvolgens een kortdurende alarmfase, een weerstandsfase, en een uitputtingsfase. In de alarmfase is er sprake van een kortdurende verlaagde weerstand van het lichaam. In de weerstandsfase is de weerstand tegen stress verhoogd, en in de uitputtingsfase is deze weer verlaagd. Als iemand deze fasen heeft doorlopen, duurt het enige tijd voordat men weer op het normale niveau is teruggekeerd. Als de situaties die spanningen oproepen echter te snel op elkaar volgen, heeft het individu te weinig tijd om te herstellen en raken de verdedigingsbronnen van het lichaam uitgeput.

Schadelijke effecten
Langdurige stress en verhoging van de cortisolspiegels in het bloed kunnen schadelijk voor de gezondheid zijn, omdat het gepaard gaat met een verandering in de werking van het immuunsysteem. Ook kan een chronisch verhoogd cortisolniveau leiden tot beschadiging van neuronen in de hippocampus en geheugenproblemen. Vooral bij oudere personen met verhoogde cortisolniveaus blijkt een kleinere hippocampus in combinatie met geheugenproblemen voor te komen. Hans Selye onderscheidde naast de negatieve stress (door hem distress genoemd) ook een positieve vorm van stress die hij eustress noemde. Deze zou een juist een positief effect hebben op functioneren en gezondheid.

Omgaan met stress
Coping, dat wil zeggen omgaan met of controleren van negatieve prikkels of onaangename situaties, kan invloed hebben op een stressrespons en of iemand wel of niet stress ervaart. Het leren omgaan of verminderen van stress heet stress management. Men kan bijvoorbeeld leren controle uit te oefenen op de oorzaken van stress, zichzelf bepaalde beperkingen op te leggen, of om ‘nee’ te leren zeggen op het beroep dat op ons gedaan wordt door familieleden of de werkgever/leidinggevende. Geen controle kunnen uitoefenen op de oorzaak van stress zou volgens Seligman kunnen leiden tot aangeleerde hulpeloosheid en depressiviteit.

Stressgevoeligheid
Stress wordt van individu tot individu zeer verschillend ervaren. Sommige mensen staan bijvoorbeeld open voor uitdagingen en beleven plezier aan de bijbehorende spanning, terwijl anderen zulke uitdagingen juist als bedreigend zien. Sommigen kijken met plezier naar griezelfilms, of doen aan parachutespringen, anderen niet. Hoe stress ervaren wordt heeft ook te maken met vroegere ervaringen.

Stressstoornissen
Als een mens te lang stress ervaart of als deze te intens is (bij een psychotrauma), heeft dit nadelige gevolgen voor lichaam en geest. Klachten die daarbij kunnen optreden zijn;

• jachtige gevoelens
• hoofdpijn
• spierpijn
• slaapproblemen
• nervositeit
• overspannenheid
• depressie
• burn-out
• angststoornissen

Een posttraumatische stressstoornis is het gevolg van ingrijpende gebeurtenissen zoals gijzeling, oorlog of marteling. Deze stoornis kan pas later na de gebeurtenissen aan het licht komen, en maanden voortduren. Een acute stressstoornis is een heftige en korter durende reactie op een stressvolle gebeurtenis, zoals mishandeling of een ernstig ongeluk. De kans op het krijgen van een stressstoornis blijkt mede afhankelijk te zijn van persoonlijkheidsfactoren, gezins- of jeugdproblematiek, en mogelijk ook erfelijke factoren.